Sivas Gar Sahası Ambar Binası Demiryolu Müzesi

Sivas, Merkez, Kadıburhanettin mahallesi, 508 ada, 1 parselde bulunan Sivas Gar Yerleşkesinin ve gar binasının batı kısmında olup yerleşkenin ilk yapılarından olduğu (1930’lar) eski fotoğraflardan anlaşılan lojistik gar binasının (ambar) ilk yapıldığı yıllarda tek katlı küçük bir birim iken, daha sonraki yıllarda ihtiyaçlar oranında her iki yönüne de eklemlenerek büyüdüğü bilinmektedir.

Yerleşkede bulunan Lojistik Müdürlüğü Binası, fabrikalar bölgesinde olup ilk kullanımının “ticari eşya ambarı” daha sonra ise “gümrüklü eşya ambarı” olduğu söylenmektedir. Demiryoluna paralel bir şekilde yerleşmiş durumdaki yapının güney yönünde yapılmış olan peron / rıhtımda ambara getirilen malzemelerin yükleme, boşaltma işlemleri yapıldığı bilinmektedir.

Gar yerleşkesinin ilk yapıldığı yıllardaki fotoğraflarına bakıldığında, yolcu istasyon binası ile diğer lojman, atölye, idari birimler gibi yapıların önlerinde peron bulunmadığı, yapılar ile rayların hemzemin oldukları görülmektedir. Peron veya rıhtım ihtiyacı yalnızca ambar yapısında, yük vagonlarından emtianın daha kolay indirilmesi veya yüklenmesi amacıyla yapılmıştır.  

Bugün, yapı ile Muhsin Yazıcıoğlu arasındaki geniş arazide, bugün hala izleri görülen yükleme boşaltma rampaları/tamponlar bulunmaktadır. Bu rampalara kadar gelen raylar bulunmakta, ambara getirilen malzemenin bu kısımlarda da indirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. Hatta, yine eski fotoğraflarda bir dönem, bu bölümde de ek bir yapının bulunduğu görülmektedir. Bugün o yapıya dair herhangi bir iz bulunmamaktadır.

Yapı (ambar binası), bugün idari birimlerin kullandığı iki katlı ofis bölümü ile bunun batısında, iki katlı bölüme bitişik halde uzanan tek katlı beşik çatılı kısmın birleşiminden oluşmaktadır. Tek katlı bölümün tamamı depolama amaçlı kullanılmakta iken, batı ucundaki yalnızca üst örtüsü bulunan yarı açık alan, depolama alanı olarak kullanılmaktadır. Kapalı bölümlerde daha değerli ve hava koşullarından korunması gereken malzemeler depolanırken, yarı açık alanda daha az değerli açık hava koşullarına dayanıklı olabilen malzemeler depolanmaktadır. 

Restorasyon Projesi

Ambar yapısı ile ilgili kötü kullanım, bakımsızlık, doğa koşullarına açık hale gelmiş olma durumu veya malzeme yorgunluğu gibi sebeplerden dolayı yapının esaslı bir onarımının yapılması zorunlu hale gelmiştir.

Yapının detaylıca analiz edildiği statik rapora göre, mevcut durumunun mutlaka ele alınması gerektiği ortaya çıkmıştır. Statik rapor verileri sonucunda, yapının iki katlı biriminin ikinci katının kesinlikle güçlendirilmeye ihtiyacı bulunduğu, bunun yerine bu katın yıkılıp yeniden yapılmasının daha az maliyetli olacağı, bununla birlikte alt katın da güçlendirilmesinin gerekli olduğu belirtilmiş; bu doğrultuda zaten geç dönem eklentisi olan ikinci katın korunmayıp tamamen kaldırılmasının daha uygun olacağı görüş birliğine varılmıştır. Yani yapının doğu ucunu oluşturan bu bölümün (idari birimin) restitüsyon çalışmamızda ikinci dönem olarak ifade etmiş olduğumuz haline getirilmesi uygun görülmüştür. 

Yapının üçüncü ve dördüncü dönem eklentisi olan, bu defa batı ucundaki ray taşıyıcıların olduğu kapalı birim için statik raporda, mevcut duvarların herhangi bir taşıyıcı işlevi bulunmadığından, yapının genel statik durumuna herhangi bir etkisinin bulunmadığı, mevcut halinde delikli tuğladan yapılmış olan bu duvarların yıkılıp yeniden dolu harman tuğla ile yapılmasının daha iyi olacağı görüşü yer almıştır.

Çatı makas sistemi için ise statik raporda, zamanla kesitlerinde olan malzeme kaybı, kesit kaybı, çürümeler, çatlamalar olduğu belirtilerek deforme olmuş elemanların esas dönemine uygun kesitte (gerekirse daha büyük) ahşap malzeme ile değiştirilmesi gerektiği ifade edilmiştir.

Bu doğrultuda, öncelikle yapının sağlıklaştırılması ve yapılacak esaslı onarım ile ömrünün uzatılması amaçlanmıştır.

Bugün idari birim olarak kullanılan iki katlı kısımda ikinci katın yıkılması, 1940’lı yıllardaki, ilk yapıldığı hali olan tek katlı durumuna getirilmesi, mevcut kargir duvarlarının raspadan sonra kontrollü bir şekilde sağlamlaştırılması ve üst örtü olarak ambarın geri kalanında devam eden ahşap makas sisteminin burada da devam ettirilmesi önerilmiştir.

İkinci katın yıkılmasıyla birlikte ikinci kata çıkan merdivenin de kaldırılması gerekmektedir. Bu merdiven her ne kadar hemen arkada bulunan diğer idari yapıya da hizmet veriyor olsa da, tescilli ambar yapısını diğer yapıdan ayrıştırmak, koparmak için de bu merdivenin iptal edilmesi, merdiveni ve sahanlığını çevreleyen duvarlarının kaldırılması ve diğer idari binanın bu cepheden girişinin kapatılması gereklidir. 

Ambarın ilk dönem duvarları ile idari birimin zemin katı ve bodrum katında yapılacak sıva raspalarından sonra, duvarlardaki taş örgünün kontrol edilmesi gereklidir. Taşıyıcı özelliğini kaybetmiş taşların çürütülerek alınması, yerine özgün taşın mekanik ve fiziksel özelliklerine uygun yeni taş ile tamamlama yapılması gereklidir. Yine, tüm bu özgün ve kargir duvarlarda, statik raporda da önerilen fiber çekme çubukları ile takviye yapılarak güçlendirme yapılması konusu, uygulama sırasında değerlendirilmelidir.

Raspa sonrasında ayrıca, duvar örgüsündeki taşların büyüklüğü ve örgüsü kontrol edilmeli, duvarların derzli mi bırakılacağına yoksa yeniden özgün sıvasının mı yapılacağına uygulama sırasında karar verilmelidir. Taş örgünün büyük taşlardan ve düzgün sıralı çıkması halinde, derzli bırakılması; aksi halde ise, sıvanması uygun olacaktır. 

İlk dönem yapının içinde, daha sonraki dönemlerde ihtiyaçlar doğrultusunda eklenmiş ara bölücü duvarlar, asma kat, camekan gibi yapının bütünlük algısını kaybettiren muhdes alanlar kaldırılmalıdır. İlk dönem yapının bütün halinde büyükçe tek mekan (restorasyon projesinde M07 mahali) halinde yapılmış olan özgün haline dönülmelidir. Mevcut halinde yapıyı ağırlaştıran ilave yüklerden arındırılmalıdır.

İlk dönem yapı ile idari birim arasındaki ek bölümün üzerinde mevcut durumda bulunan ahşap makaslardan taşıyıcılığını kaybetmiş durumda olan, kırık, çatlak, çürümüş olan parçalar tespit edilmeli, yalnızca bu kısımlarda değişikliğe gidilmelidir.

İdari birimin (M01, M02, M03, M04, M05 ve M06 mahalleri) zemin katındaki kapı ve pencerelerin tamamı muhdes olduğundan restorasyon projesinde verilen detayına uygun olarak yenilenmelidir. İdari birimde kemer izleri görülen kapılar bulunmaktadır. Bunlar özgün kemerli formlarına döndürülmelidirler. Ayrıca, diğer düz lentolu kapıların da kemerli olmaları beklendiğinden, yapılacak sıva raspasından sonra, bunların kemerli olup olmadıkları kontrol edilmelidir. İzlerinin ortaya çıkması halinde bu kapı ve pencereler de özgün hallerine getirilmelidir. 

İlk dönem ambar kısmında ise, özgün olan iki pencere, bugün muhdes malzemelerle kapatılmış, tesisat nişi haline gelmiştir. Bunların kaldırılması, pencerelerin özgün detayına uygun olarak yeniden yapılması gereklidir. Kapılar ise, özgünlüğünü korumaktadır. Yalnızca, metal askı sistemlerinin gerekli bakım onarımların yapılması, ahşap kanatlarında gerekli bakım onarım işlemlerinin yapılması, varsa çürüyen, kırılan kısımlarının tamamlanması ve tekrar kullanılması gereklidir. 

Üçüncü ve dördüncü dönem eki olan M08 mahalinde, yine M07 mahalinde olduğu gibi taşıyıcı ahşap makaslar ile ray dikmeler kontrol edilmeli, taşıyıcı niteliğini kaybetmiş olan, sehim yapmış olanlar yenilenmelidir. Mahalin mevcut durumda delikli tuğladan yapılmış dış duvarları ile mahal içinde eklenmiş ara bölücü duvarlar, asma kat, camekan gibi yapının bütünlük algısını kaybettiren muhdes alanlar kaldırılmalıdır. İlk dönem yapının bütün halinde büyükçe tek bir mekan (restorasyon projesinde M08 mahali) halinde yapılmış olan özgün haline dönülmelidir. Dış duvarlar ise, dolu harman tuğladan yeniden örülmelidir.

İdari birim ile ilk dönem yapının duvarlarında, uygulama sırasında derz kararı verilmesi durumunda, bu mahalin de duvarları tuğla derzli olarak bırakılmalı, aksi halde sıvalı olmalıdır.

M08 mahalinde bulunan kapılar da yine M07 mahalinde olduğu gibi, gerekli bakım onarım işlemlerinin yapılması, varsa çürüyen, kırılan kısımlarının tamamlanmasından sonra tekrar kullanılmalıdır.

Restorasyon projesinde M09 mahal adı ile gösterilen açık hangar bölümünde ise, yine öncelikle ek yapılar kaldırılmalıdır. Bu bölümde bombe yapmış durumda ray dikmeler gözlenmiştir. Bunların değiştirilmesi gereklidir. Ray dikmelerle birlikte, ahşap makasların da kontrol edilerek, taşıyıcılığını kaybetmiş olduğu tespit edilen kısımlarının yenilenmesi gereklidir. Müdahale kararları paftasında, rölövede tespit edilmiş olan, değişmesi gerekli görülen makas ve ray dikmeler gösterilmiştir. Ancak, uygulama sırasında yeniden kontrolleri yapılmalıdır.

Tüm yapıdaki mevcut çatı örtüsü, kiremit kaplama, kaplama tahtası sökülmelidir. Mevcut durumda çatı örtüsünde sehim yapan ve kiremitlerde kırılan, açılan bölümler gözlenmiştir. Ayrıca, yapının bundan sonra verilecek işlevinde daha kullanışlı olabilmesi için, çatıda yalıtım yapılması gereklidir. Bu nedenle, çatının ana taşıyıcıları olan ahşap makasları, mahya aşıklarını ve diğer ara aşıkları, mertekleri sökmeden, yalnızca üst örtü kaldırılmalı ve yalıtımlı olarak yeniden yapılmalıdır. Çatının tüm üst örtüsü kaldırıldığında, mertekler de kontrol edilmeli, rölöve çalışması sırasında tespit edilememiş olan ve değişmesi gerekli olan kısımlar için idarenin denetiminde kontroller yapılmalıdır.

Tüm yapının zemininde muhdes çimento esaslı harç ile yapılmış onarımlar, özellikle peron kısımlarında asfalt kaplamalar ile zemin kotunun yükselmiş olduğu tespit edilmiştir. Bunlar, uygulama sırasında kaldırılmalı, restorasyon projesinde verilen kotlara (özgün zemin kotuna) getirilmelidir. Peron kısımlarında, alttaki taş kaplama zemin ortaya çıkarılmalıdır. İçeride ise, karo mozaik zemin kaplaması yapının özgün zemin kaplamasıdır.

Ambar Yapısının Demiryolu Müzesi ve Restoran Olarak İşlevlendirilmesi

Sivas Gar Yerleşkesinin mevcut potansiyeli, kavşak noktasında bulunması, buradan tüm İç Anadolu, Karadeniz ve Doğu Anadolu’ya dağılımın olması, bugüne kadar da bu özelliği sayesinde kente büyük katkılarının olması, yerleşkede kurulan fabrikalar ile kentin sanayi omurgasını oluşturması ve bu sayede demiryolu tarihi açısından yeterli bilgi ve envanter birikimine sahip olması gibi özelliklerinin getirisi olarak burada bir ‘Demiryolu Müzesi’ kurulması fikri benimsenmiştir.

Bugün altyapısı devam eden hızlı trenin de Sivas’ta sonlanıyor olması, daha sonraki dönemlerde de buradan doğuya doğru devam edebilir olması, Sivas Gar Yerleşkesi için hareketliliğin devam edeceği anlamına gelmekte ve potansiyelini arttırmaktadır.

Ambar yapısının kendisinin ve çevresinin bu potansiyele sahip olması sayesinde, Demiryolu Müzesi için düzenlenmesi düşünülmüştür. Ambar yapısının arkasındaki genişçe arazi için ise, çevre düzenlemesi yapılması talep edilmiştir. Yine, bu açık arazinin de sahip olduğu veriler, basit bir çevre düzenleme projesinden çıkılarak müzenin açık hava sergi alanı olması düşüncesini doğurmuştur.

Yapının farklı dönemlere sahip olması ve bugün çoğunlukla depolama için kullanılıyor olması nedeniyle, yapıya mevcutta her noktadan girilebilir durumdadır. Ancak, Demiryolu Müzesi fonksiyonu ile girişler ve çıkışlar kontrollü ve belirli bir gezi güzergahı planlaması dahilinde olması gerektiğinden öncelikle yapıya yaklaşım alanının tespiti yapılmıştır.

Çevre düzenlemesinde belirlenmiş olan ana kararlara göre, Muhsin Yazıcıoğlu Bulvarı’ndan araziye girildiğinde arazide bulunan mevcut yükleme boşaltma rampalarının izleri kullanılarak açık hava sergi alanı yapılması düşünülmüştür. Açık hava sergi alanını besleyen rekreasyon alanları ile otopark alanları bütün halinde planlandığında, yapıya bugün açık hangar olarak tariflenen kısımdan girilmesi uygun görülmüştür.

Açık hangarın (M09) altındaki geniş alanına, müzeyi destekleyen birimlerin, yani, danışma gişe (M28), idari birim (M27), bilgilendirme satış birimi (M26), mescit (M21), wc (M23, M24, M25), mutfak (M29), kafeterya yeme içme alanı (M30) ve fuaye (M16) gibi fonksiyonların yerleştirilmesi düşünülmüştür. Açık hangarın altında yerleştirilmiş olan tüm mahaller, silüetin ve yapının özgünlüğünün bozulmaması için şeffaf bir kabuk içinde yerleşmiştir. Ancak, mahremiyet gerektiren wc mahalleri gibi mahallerde solid kapamalar yapılmıştır. Bu mahalde dolaşırken, kapalı bir alana girilmiş olduğu hissinden ziyade, hala açık hangarda olunduğu hissi verilmek istenmiştir. Bu nedenle üstteki çatı örtüsüne, çelik ray taşıyıcı ve makasa sistemine herhangi bir müdahale yapılmadan, bu mahalin içinde yeni şeffaf bir kabuk düşünülmüştür. Bu şeffaf kabuğun yapının batı yönünde çıkma yaparak, dışarıdan ziyaretçileri içeri davet etmesi istenmiştir. Bu şeffaf kabuk, içeride verilen fonksiyonlara göre genişleyip daralmakta ve farklı alt mahalleri oluşturmaktadır. Yanlarda yapılacak açılır kapanır doğramalar ile iyi havalarda mahalin tamamen açılarak açık hangar hissinin devamı yaşatılmak istenmiştir. Çelik taşıyıcılar ve katlanır doğramalar ile camdan oluşan bu kabuk, açık hangarın içinde, açık hangarın yansıması şeklinde, aynı formdadır.

Genel dolaşım alanlarında zemin kaplaması için kılıcına döşenmiş tuğla önerilmiş olup daha özelleşmiş mahallerde, zeminde ahşap kaplama önerilmiştir. Danışma (M28), idari birim (M27), kafeterya yeme içme alanı (M30), bilgilendirme-satış birimi (M26) ve mescit (M21) mahallerinin zeminleri ahşap kaplamadır. Islak hacimler ile mutfak zemini ise, seramik kaplamadır.

Bu mahallerin duvarlarında ise, mahremiyet gerektiren mescit M21), wclerde (M23, M24, M25) harman tuğla kullanılmıştır. Ancak, kafeterya, satış birimi gibi mahallerin cepheleri yine şeffaf bırakılmıştır.

İdari birim, danışma ve mutfak mahallerini birbirinden ayırmada ise, yine solid (harman tuğla) duvar tercih edilmiştir. 

Çevre düzenleme projesi ile birlikte planlanan konulardan biri de, açık hangarın sonundaki peron alanına yanaşan raylardan yapının içine malzeme taşınması amacıyla yapılmış olan daha küçük bir yolun varlığıdır. İki katlı idari birimin bitişiğindeki kantara kadar bu rayın devam ettiği görülmüş olup dolaşımın ve gezi güzergahının düzenlenmesinde ana aks olarak belirlenmiştir. Bu rayın üzerinde hareket eden bir drezinin de bu yolun kullanımının daha iyi canlandırılmasında rol oynayacağı düşünülmüştür.

Ana gezi güzergahını oluşturan rayın çevresinde bu aksı besleyen mahaller yerleşmiş durumdadır.

Açık hangarın batı kısmında, kafeterya, danışma ve satış birimlerini geçtikten sonra gelinen M16 fuayeden girilen, müze alanı yer almaktadır. M16 fuayeden müze girişine gelindiğinde, turnikelerin hemen yanında yer alan gişe giriş ve çıkışların kontrol edildiği mahali oluşturmaktadır. Turnikelerden girer girmez, iki yanda sergilenecek eserlerin, katlanır bilgi panolarının yer aldığı görülmektedir. M17, M18, M19 ve M20 mahallerinden oluşan şeffaf müzede, şaffaf kabuğu oluşturan doğramalar sabit olacak şekilde planlanmıştır. Açılır-katlanır kanatlar burada önerilmemiştir.

Kapı müze alanına (M15) mahaline girildiğinde muhdeslerinden arındırılarak elde edilmiş geniş ve ferah bir sergileme alanı karşılamaktadır. Bu alanın zemininde yine rayın ikiye böldüğü alanın iki yanının sergileme mahalleri olarak düzenlenmesi planlanmıştır. Ayrıca, mahalin çatı örtüsüne kadar kat yüksekliğinin rahat olmasının avantajı olarak üst kotta da bir sergileme alanı planlanmıştır. Ana yapıdan bağımsız, kendi taşıyıcı sistemi ile oluşturulmuş olan asma kat bu mahalin duvarlarına paralel olarak üst kotta yerleşmektedir. Orta alan boş bırakılarak ferahlık hissi korunmak istenmiştir. Yanlarda üst kotta devam eden asma kata çıkış girişte hemen soldan bir merdivenle olup bu katın dolaşımından sonra yine aynı noktaya inilerek zemin katın dolaşımı güzergahının başına gelmektedir. Asma katta, duvarlara veya üstte ahşap makas sisteme asılarak sergilenecek bilgi panoları ile demiryolu tarihi hakkında detaylı bilgi almak isteyen ziyaretçilere hitap etmesi planlanmıştır. Alt katta daha büyük sergileme elemanlarının düzenlenmesi planlanmıştır. Ahşap makasların asılarak sergilenebilecek elemanların taşınmasında da kullanılması düşünülmektedir. Üst kata engelli ulaşımı da düşünülerek lift bağlanmıştır.

Müze olarak düşünülen alan bu mahal ve asma katıyla birlikte sonlanırken, ziyaretçilerin, bu mahalden de geçişin mümkün olduğu restorana (M11) veya tekrar gelinen güzergahtan çıkışa doğru yönlendirilmeleri gerekmektedir.

M11 mahali ise, restoran olarak planlanmıştır. Yapının en eski bölümünü oluşturan bu mahaldeki restorana girişler için sürgülü ahşap kapıların hepsi kullanılabilecektir. Ancak, hem giriş çıkışların kolaylaştırılması hem de içeriye ışık sağlanması amacıyla, ahşap sürgülü hangar kapılarının içlerine fotoselli cam kapılar ilave edilmiştir. Restoranın açık olduğu zamanlarda, sürgülü ahşap kapıların açık tutularak yalnızca fotoselli cam kapıların kullanılması, diğer zamanlarda ise, ahşap kapıların da kapatılması düşünülmüştür.

Aslında, yapıdaki tüm sürgülü ahşap kapıların bulunduğu kapı boşluklarında, ek olarak fotoselli cam kapıların yapılması önerilmiştir. Bunun gerekçelerinden biri, mevcut ahşap kapıların ağır olması ve devamlı açılıp kapatılmak için ergonomik olmaması; diğeri ise, yapı içine ışık girişinin sağlanmasına imkan veriyor olmasıdır.  

Restoranın, doğu kısmında wcler (M12, M13, M14) ve ödeme deski yerleştirilmiştir. Batı kısmında ise, mutfak kısmı yani, M07, M08, M09, M10 mahalleri yerleştirilmiştir. Mutfağa her iki peron yönünden de sürgülü ahşap kapılar ile giriş yapılabilmektedir. Mutfağa, arkadan, yani yoldan girilen kapıda fotoselli sürgülü kapı yapılarak, mutfak servis girişinin kolaylaştırılması amaçlanmıştır. 

Restoranın zemininde, ahşap görünümlü seramik ve karosiman kaplama önerilmektedir.

Açık hangardan itibaren, M16, M15 ve M11 mahallerinin tamamında, ortadaki ray dolaşım aksını belirlediği gibi, tesisat hattını da belirlemektedir. Rayın iki yanında yapılacak tesisat kanalından taşınacak her türlü, elektrik, data, kamera vb. kablolarının mahallerde taşınması gerekli yerlerine buradan yine zeminde yapılacak kaplamanın altından dağıtılması planlanmaktadır.